Nizamülmülk, şuan İran topraklarında bulunan Horasan şehrinde dünyaya gelmiştir. Kendisi doğduğunda Horasan, bir Türk devleti olan Gaznelilerin elindeydi. Bu şehir Büyük Selçuklu Devletine geçene kadar da Nizamülmülk Gazneliler için devlet görevlerinde bulundu. Daha sonra ise şehir Büyük Selçuklulara geçince Nizamülmülk de Büyük Selçuklu için çalışmaya başladı. 1064 yılında Büyük Selçuklu veziri olarak atandı. Zamanın hükümdarı olan Alparslan’ın ve oğlu Melik Şah`ın vezirliğini yapmıştır. Vezirlik görevi süresince Malazgirt Savaşı haricindeki tüm savaşlara ve fetihlere katılmıştır.
İki büyük sultanın vezirliğini yapan Nizamülmülk, devlet işlerinde bir hayli etkiliydi. Zaten Nizamülmülk ismini alması da bundan kaynaklanmaktaydı. Asıl ismi Ebu Ali Hasan bin Ali’dir. Nizamülmülk ismini ise zamanın Abbasi Halifesi tarafından verilmiştir. Devlet işlerindeki tutumu, yeteneği ve devleti düzenlemesi üzerine bu ismi almıştır. Sultan Alparslan’ın vefat etmesinden sonra taht kavgalarının önüne geçmek için Melik Şah’ı desteklemiş ve devletin güçlü bir şekilde kalmasına ön ayak olmuştur. Bu durumlar elbette ki dostları kadar düşmanlarının da artmasına neden olmuştur.
Nizamülmülk’ün Büyük Selçuklu Devletine ve dünya siyasetine yaptığı katkılar çok büyüktür. Büyük Selçuklu döneminde eğitim ve öğretime önem vermiştir. Hatta eğitim ve öğretimin gelişmesi için burs ve yurt sisteminin temellerini atmış, böylelikle de devletin ilmi açıdan gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Nizamiye Medreselerini kurarak da tüm dünyadaki modern üniversitelerin temelini atmıştır. Bağdat Medresesinin başına da İmam-ı Gazali’yi atamıştır. Zamanın hükümdarı olan Melik Şah`ın eğitime bu kadar para harcanmasına kızdığı ve kendisini bundan dolayı huzuruna çağırttığı söylenir. Melik Şah`ın gereksiz olarak gördüğü bu eğitim harcamalarını sormasına da, Nizamülmülk’ün verdiği cevap muhteşemdir: "Sultanın tacının varlığı vezirlik divitine bağlıdır. Divitin kapağını kapatırsam, onun hükümdarlığı da yok olur"
Osmanlı’da kullanılan tımar sisteminin de temellerini ve ilk halini, yani "ikta" sistemini Nizamülmülk ortaya koymuştur. Bu sayede ise hem toplum içerisindeki huzurun ve düzenin sağlanması, hem asker yetiştirilmesi, hem de üretimin devam ettirilmesi hedeflenmiştir. Nizamülmülk ayrıca devletin ekonomik sistemine de düzen ve intizam getirmiştir. Eski Türk devletlerinin hiçbirinde gelir ve gider hesapları tam olarak yapılmazken, Nizamülmülk devrinde bu duruma son verilmiştir. Detaylı olarak gelir ve gider hesapları yapılmış ve rapor haline getirilmiştir. Böylelikle devletin mali durumu bir düzen içerisine girmiştir.
Devlet yönetimi konusunda bu kadar bilgili ve etkili bir kişi olan Nizamülmülk, en muhteşem devlet adamlarından biri olarak görülmektedir. Siyaset konusunda ne kadar bilgili ve etkili olduğunu anlamak için de kendi eseri olan Siyasetname`ye bakmak yararlı olacaktır. Devlet yönetimi, diplomasi ve geçmiş dönemlerden örnekler sunan hikayeleri ile dönemin siyaset yapısına ve devlet yönetimine ışık tutan Siyasetname, hükümdarlar ve vezirler için adeta bir kılavuz görevi üstlenmektedir.